मानिसले सबैभन्दा बढी चाहेको कुरा के हो भनेर सोधेमा प्राय: सबैको उत्तर आउँछ, खुसी। मानिसले धेरै अघिदेखि खोजेको र अझै पनि पूर्ण रूपमा पाउन नसकेको चिज खुसी नै हो। खुसीको बारेमा मानिसले धेरै सोचे, विचारे तर अझै पनि मानिस निर्क्यौलमा पुगेका छैनन् आखिर यो खुसी भनेको हो के?
खुसी सम्बन्धमा ग्रीसेली दार्शनिक अरस्तुले सर्वप्रथम दर्शन नै स्थापित गरिदिएका छन्। उनका अनुसार खुसी भनेको असल मानिस हुनु हो। मानिस कसैको दासत्वमा नपरीकन स्वाभिमानपूर्वक बाँच्न पाउनुलाई उनी खुसी मान्दथे। त्यसैले, खुसी एउटा लक्ष्य बनेको छ जुन पाउन असम्भव नभए पनि कठिन छ।
अर्का ग्रीसेली दार्शनिक एपिक्युरसअनुसार खुसी सानातिना कुराबाटै प्राप्त हुने चिज हो। ठूला कुराले मात्र होइन मानिसलाई साना कुराले नै बढी खुसी दिन्छन्। यसकारण हामी सानातिना कुराबाट पनि सन्तोष र खुसी प्राप्त गर्न सक्दछौं।
पश्चिमेली जगतमा क्रिश्चियन धर्मको उदयपछि खुसीको अवधारणामा परिवर्तन आयो। ईसाई दर्शनानुसार खुसी यो लोकमा नपाइने वस्तु हो। खुसी परलोकमा मात्र पाइने चिज हो भनेर ईसाई दर्शन व्याख्या गर्दछ। यसरी धर्मले खुसीलाई अलौकिक वस्तु मान्दै आदिभौतिक शैलीमा व्याख्या गर्दछ। आस्थानुसार खुसी पाउन मानिसले धर्मगुरुले भनेबमोजिम गर्नुपर्दछ। ईसाई दर्शनमा अझ जीवन बलिदान दिनुलाई खुसी मानिन्छ। मानिसले ईश्वरका नाममा शरीर त्यागेपछि अर्को जुनीमा मात्र खुसी पाइन्छ भन्ने ईसाई मान्यता छ।
खुसी सम्बन्धी हिन्दू दर्शनको व्याख्या पनि उस्तै नै छ। हिन्दू धर्मग्रन्थले क्षत्रीय धर्मको व्याख्या गर्दा आफ्नो जीवन बलिदान दिनुलाई खुसीको मार्ग बताइएको छ। युद्धमा जिते सिंहासन पाइने अनि वीरगति पाए स्वर्गको सुखासन मिल्ने भनेर हिन्दू धर्मले लडाइँका लागि क्षत्रीयलाई अभिप्रेरित गर्दछ। यसरी धर्मशास्त्रले क्षत्रीय धर्म सुखको नाममा मानिसलाई युद्धोन्मुख तुल्याइदिएको छ। साहित्य रचनाकर्ता पुरोहित वर्गले शासक अर्थात् बलिया, बाङ्गालाई युद्धनिम्ति उक्साएको प्रष्ट देखिन्छ। सत्तालाई खुसी र सुखलाई धर्म मान्ने मूल्यमा नै महाभारत कथा बुनिएको छ। सबै धर्मले मोक्ष, सत्ता, खुशी वा सुखका पक्षमा वकालत गर्दछन्। खुसीको बाटो देखाउने क्रममा साहित्यकारले मानिसको भावनामा खेलेर सुन्दर रचनामार्फत् भुल्याउने वा स्वार्थसिद्धि गर्ने काम गरेका छन्।
पश्चिमेली मुलुकमा पूँजीवादको विकासले शिक्षाको प्रकाश छायो र बजारको विकास पनि भयो। पूँजीवादको उदयपछि पश्चिमी जगतमा खुसीको परिभाषामा परिवर्तन आयो। पूँजीवादले व्यक्तिगत स्वार्थ पूरा गर्दै पूँजी र वस्तु संकलन गर्नुलाई खुसी मान्न थालियो। उनीहरू भौतिक वस्तुले मानिसको इच्छापूर्ति हुने र त्यसबाट खुसी मिल्नेमा विश्वास गर्न थाले। पश्चिमेली जगतमा वस्तुको संग्रहलाई खुसी मानिन्छ। त्यसकारण उनीहरूले विभिन्न मुलुकहरूलाई उपनिवेश बनाएर त्यहाँबाट प्राकृतिक साधनको दोहन गरे। त्यहाँका पुरातात्विक वस्तु लुटेर, चोरेर लगे अनि व्यक्तिगत म्युजियम बनाए। हाम्रा देवीदेवताका पुराना मूर्तिहरू त्यसकै सिकार भए। पश्चिमाको सिको एसियालीले पनि गरे। नेपालमा पनि हुनेखानेले आजकल मोटर, गाडी, बंगला बनाउनुलाई खुसी ठान्दछन्। उहिले बुढापाका तीर्थ जानुलाई खुसी मान्दथे। आज उनीहरूका सन्तान पश्चिमेलीको सिको गरेर देश, विदेश घुमेर खुसी पाइन्छ भन्ने ठान्दछन्।
सन् ५० र ६० को दशकमा विश्वमा खुसी राजनीतिक तथा सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्य र मान्यतामा आधारित थियो। समाजमा मानिसले दासताबाट मुक्ति पाउनुलाई खुसी भन्दथे। विदेशीको शासनबाट मुलुक स्वतन्त्र हुनुलाई सुख मान्दथे। त्यही क्रममा विश्वमा मानिसले बाँच्नलाई चाहिने विभिन्न नैसर्गिक अधिकार पाउनलाई खुसी मान्न थाले। यो क्रम पश्चिमबाट पूर्वमा सरेको थियो। फलस्वरुप हाम्रो छिमेकी मुलुक भारत र चीन पश्चिमेली साम्राज्यवादको प्रत्यक्ष निशानामा परे। नेपाल पनि लामो कालदेखि विकसित मुलुकहरूको अर्धउपनिवेश भएको छ। यहाँका राष्ट्रप्रेमी जनता स्वतन्त्र, सक्षम मुलुक नेपाल चाहन्छन्। उनीहरू स्वतन्त्र, समावेशी राष्ट्रको नागरिक हुन पाउनुलाई खुसी मान्दछन्।
विश्वमा विस्तारै उपभोगवादी सोच र शैलीको विकास भयो। बहुराष्ट्रिय व्यापारिक कम्पनी र आमसञ्चारले उपभोगवादलाई प्रवर्द्धन गरिरहेका छन्। व्यापारबाट कमाउने धन्दामा सबै लिप्त छन्। उनीहरू आमसञ्चारमार्फत् खुसी भनेको उपभोगबाट आउने वस्तु हो भनी झ्याली पिट्दछन्। उत्पादित सामग्रीबाट प्राप्त हुने नयाँ स्वाद वा अवस्थालाई खुसी भन्दै धुँवाधार विज्ञापन गर्दछन्। यसरी पूँजीवादले नयाँ-नयाँ वस्तुको उपभोगले नै मानिसलाई खुसी मिल्छ भनेर दुनियाँलाई दिग्भ्रमित तुल्याइरहेछन्। पूँजीवादका विभिन्न साधनले मानिसको दिमागमा रङ घोलिदिएको छ। फलस्वरुप मानिस यही सोचका पछि खुसी खोज्दै दौडिरहेका छन्।
खुसीलाई व्याख्या गर्ने मनोवैज्ञानिक सिद्धान्तको पनि विकास भएको छ। आज यौन मनोविज्ञानले मानिसमा अलग धारणा विकसित गरिदिएको छ। बीसौं शताब्दीमा सिग्मण्ड फ्रायडको यौनवादी सिद्धान्त ल्याए। उनले मानिसको यौनेच्छा, सन्तुष्टि र व्यवहारको व्याख्या गरे। यौनलाई आनन्द, खुसी भनी व्याख्या गरियो। अर्का यौन मनोवैज्ञानिक विलियम रिकले पनि स्वच्छन्द प्रेम र यौनिकतासित खुशीलाई जोडिदिए। उनले पनि यौन र खुसीको सम्बन्धबारे थप व्याखा गरे। यौनवादी दृष्टिकोणले खुसीको व्याख्या गर्ने तथा यौनबाट खुसी खोज्नेको संख्या आज उल्लेख्य मात्रामा बढेको छ। समाजमा यौन आनन्दलाई खुसी मान्ने बुझाइ पुरानै भए तापनि यसको आयाम विस्तार भएको छ।
कार्ल सेडरस्ट्रोमको ह्युमन पोटेन्सिय मुभमेण्ट (१९६०) ले खुसीलाई जटिल ढङ्गले व्याख्या गरिदिएका छन्। उनका अनुसार खुसी केवल कल्पना (फेन्ट्यासी) मात्र हो। उनको यो धारणामा पूँजीवादले खेल्ने मौका पायो। साहित्य पनि कल्पना (फेन्ट्यासी) भित्र रूमल्लियो। पूँजीवादले मानिसलाई खुसी प्राप्तिका लागि सम्पत्ति जोड्ने र वस्तु संकलन गर्न सिकाएको थियो। फलस्वरुप मानिसबीच असमानताको खाडल बढ्दै गयो। पूँजीवादभित्र व्यक्तिको इच्छा, प्रतिस्पर्धा, इज्जत जस्ता तत्वहरूले प्रश्रय पाए। पूँजीवादले मानिसको व्यक्तिगत खुसीलाई खोजीको केन्द्र बनाइदियो। मानिसको खुसीलाई व्यक्तिगत स्तरमा केन्द्रित गर्नुलाई पूँजीवादको गलत प्रवृत्ति, परम्परा र परिणाम हो भनेर विद्वानहरूले बताएका छन्। पूँजीवादले सदा आनन्दानुभूति र सन्तुष्टिको मात्र वकालत गर्ने गरेको छ। उसले त्यसमा वस्तुलाई सदा जोड्ने गर्दछ।
सन् ८० को दसकपछि विश्वमा भएका राजनीतिक परिवर्तनले व्यापारीकरणको गतिलाई तीव्रता दिएको छ। उपभोक्तावादको वकालत र विकास गर्न अमेरिका लगायत पश्चिमा जगतमा सञ्चारमाध्यमले ठूलो भूमिका खेलेको छ। यसले व्यक्तिवादी सोच र उपभोक्तावादी चेतनालाई नै मलजल गरिदिएको छ। फलस्वरुप विश्वको संस्कृति परिवर्तन र सोचमा खुसी भनेको उपभोगवाद हो भन्ने सिद्धान्तको पक्षपोषण भइरहेको छ। उपभोगवादी शैली, संस्कारको प्रवर्द्धन र विकासले हरेक समाजलाई बजार बनाइदिएको छ। उदाहरणका लागि आज हामीलाई हरेक वर्ष नयाँ-नयाँ मोडलका मोबाइल फोन, गाडी आदिको खोजी गर्ने गर्दछौं।
यसैबीच आजकल कोही मानिसहरू प्राचीन महर्षीझैं योग र ध्यान गरेर खुसी हासिल गर्नपट्टि लागेका छन्। यो हाम्रो शैव दर्शन वा पूर्वीय सभ्यता र संस्कृति हो। यसमा सत्यता नहुने कुरै छैन। यसलाई अध्यात्मसित गाँसेर हेरेमा खुसी चिन्ने अन्तर्दृष्टि त्यहाँ पाइन्छ। भगवान वुद्धले पनि आत्मकेन्द्रित दर्शनको वकालत गरेका छन्।
एकातिर अन्तर्मुखी भएर खुसीको बाटो खोजिन्छ, अर्कातिर खुसीको खोजीमा चलेको दौडमा मानिस स्वयम् खुसी दिलाउने साधन बनिरहेकामा कार्ल सेडरस्ट्रोम सचेत गराउँछन्। उनको विचारमा मानिस एक्लैले खुसी प्राप्त हुने कुरो होइन। सेडरट्रोमअनुसार मानिसले खुसी प्राप्त गर्न पहिले वरिपरिको समाज, वातावरणसित उसले घुलमिल हुन सक्नुपर्दछ। समानता, समुदाय, समस्या, सहानुभूतिजस्ता यथार्थसित मानिसले साक्षात्कार गरेर मात्र मानिसलाई खुसी मिल्दछ। उनको यो सिद्धान्त मानवतावदी दर्शन हो।
हामीसित खुसी व्याख्या गर्ने सिद्धान्तको कमी छैन। तैपनि हामी खुसी हुन सकेका छैनौं। विश्वमञ्चमा प्रक्षेपित खुसीको नयाँ परिभाषा समेट्न व्यवहारवादी, सामुदायिक र जनमुखी सिद्धान्तको वकालत हुन थालेकोमा मलाई खुसी लागेको छ। जुन दृष्टिकोण अन्तर्मुखी हैन बाह्यमुखी, व्यक्तिवादी हैन समुदायमुखी चेतनाले ओतप्रोत छ। आफूले मात्र मोक्ष वा शान्ति पाएर विश्वशान्ति नहुने रहेछ भन्ने तथ्य सिद्ध भइसकेको छ। त्यसैले हामीलाई आज सामूहिक, बाह्यमुखी, पारदर्शी चेतना, शैली र व्यवहारको खाँचो परेको छ। त्यस्ता मानवोपयोगी व्यवहारिक दर्शनबाट हासिल हुने खुसी मात्र दिगो हुन्छ।
विश्व शान्तिलाई मलजल पुग्ने खालका सोच र शैलीको आज आवश्यकता छ। मुख्य कुरो, खुसी म भित्रबाट भएर मात्र हुँदैन, हामीभित्रबाट निस्कनु पर्दछ तब मात्र दिगो खुसी वा सुख मिल्दछ।
